ความรู้สึกที่ไม่สบาย ขณะนั้นก็เป็นความเข้าใจที่เป็นทุกข์ หรือว่าร่างกายเวลาปวดเมื่อย เป็นไข้ เจ็บ เราก็บอกว่าเป็นทุกข์ เรารู้จักแต่ทุกข์ทั่วๆไปอย่างนี้ แต่ถ้าเป็นทุกขอริยสัจแล้วหมายความว่า สภาพธรรมะที่เกิดดับ ทุกอย่างที่เกิดแล้วดับเป็นทุกข์ทั้งนั้น
ผู้มีปัญญาจึงรู้ทุกข์
ผู้มีปัญญาจึงรู้ทุกข์ แต่ไม่ใช่มีทุกข์ทำให้เกิดปัญญา มีผู้กล่าวว่า ทุกข์ทำให้เกิดปัญญานั้น จะทำให้เข้าใจผิด โดยการทำให้เกิดทุกข์แล้วจะเกิดปัญญา แต่ตามความเป็นจริง ผู้ที่มีทุกข์ ไม่เข้าใจว่าทุกข์คืออะไร ก็เป็นตัวเราที่เป็นทุกข์ ก็ไม่ทำให้เกิดปัญญาใดๆ
ก่อนอื่นก็ต้องรู้ว่าทุกข์คืออะไร ทุกข์ที่คนทั่วไปรู้จักมักคุ้น คือทุกข์กาย ทุกข์ใจ ทุกข์กาย เป็นอกุศลวิบาก ผลของอกุศลกรรม ส่วนทุกข์ใจเป็นกิเลส เกิดกับโทสมูลจิต แต่ทุกข์อีกอย่างหนึ่งที่คนทั่วไปยังไม่รู้จัก คือทุกข์จากการเกิดดับของสภาพธรรม ซึ่งต้องอาศัยปัญญา ความรู้ความเข้าใจที่ถูกต้องเท่านั้น
ปัญญาต้องระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะนี้ ตามปกติตามความเป็นจริง ต้องทราบว่าขณะนี้เป็นธรรมทั้งหมด ไม่มีตัวตน เป็นแต่เพียงธาตุ เป็นเพียงสภาพธรรมที่เกิดแล้วก็ดับ แต่ว่าการเกิดดับนั้น รวดเร็วมาก จนกระทั่งเมื่อไม่ประจักษ์การเกิดดับ ก็มีการจดจำสิ่งที่ปรากฏเหมือนไม่ดับว่าเป็นสิ่งหนึ่งสิ่งใด เพราะฉะนั้น ปัญญาที่เป็นโลกียะต้องประจักษ์ความจริงของโลก คือ สภาพธรรมที่เกิดขึ้นในขณะนี้ แล้วดับในขณะนี้ นั่นจึงเป็นปัญญาในพระพุทธศาสนา ซึ่งเริ่มจากปัญญาขั้นฟัง ตลอด ๔๕ พรรษาที่ทรงแสดงพระธรรม ก็เพื่อที่จะให้พุทธบริษัทได้ฟังพระธรรมที่ทรงตรัสรู้
ปัญญาทั้งหมดที่เกิดขึ้นนั้น ต้องมาจากปริยัติธรรม พระอริยสาวกทั้งหลายอาศัยแล้วจึงถึงความเป็นสังฆรัตนะ จะไม่มีใครสักคนหนึ่งซึ่งกล่าวว่าปัญญาที่ได้มา ที่ได้เข้าใจลักษณะของสภาพธรรม ที่สามารถประจักษ์แจ้งลักษณะของสภาพธรรมนั้น ไม่ได้เกิดจากการฟังพระธรรม ไม่สามารถที่จะกล่าวอย่างนี้ได้ ผู้ที่เห็นคุณของพระรัตนตรัย มีพระรัตนตรัยเป็นสรณะ ย่อมไม่ขาดการฟังพระธรรม ซึ่งเป็นปริยัติธรรม
มิฉะนั้น แล้วชีวิตวันหนึ่งๆ ก็อยู่ไปๆ โดยไม่รู้ลักษณะสภาพธรรมตามความเป็นจริง ข้อสำคัญที่สุดสำหรับผู้ที่ฟังพระธรรมและศึกษาพระธรรม ก็คือว่า ต้องรู้ว่าเพื่อน้อมประพฤติปฏิบัติตามเท่าที่สามารถจะกระทำได้ ขออย่าได้เป็นผู้ที่เพียงฟัง แต่ต้องฟังเพื่อที่จะได้ประพฤติปฏิบัติตาม จึงชื่อว่า เป็นผู้ที่เคารพในพระธรรมจริงๆ
ปัญญาเป็นสภาพธรรมที่มีจริง เป็นนามธรรม เป็นความเข้าใจถูกเห็นถูก เป็นธรรมที่เกิดเพราะเหตุปัจจัย ไม่อยู่ในอำนาจบังคับบัญชาของใครทั้งสิ้น เหตุที่ทำให้ปัญญาเจริญขึ้น ที่สำคัญแล้วจะต้องเคยเป็นผู้เห็นประโยชน์ของพระธรรม มีศรัทธาที่จะฟัง ได้ฟังพระธรรมจากผู้ที่มีปัญญา และ มีการไตร่ตรองในสิ่งที่ได้ยินได้ฟัง
พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงแสดงพระธรรม เพื่อให้ผู้ฟังได้พิจารณาไตร่ตรอง เป็นความเข้าใจของผู้ฟังเอง ขอเพียงเป็นผู้เห็นประโยชน์ของการเข้าใจธรรมซึ่งก็หมายถึงสิ่งที่มีจริงอยู่ในขณะนี้ ซึ่งไม่เคยรู้มาก่อนเลยว่า เป็นธรรม เพราะในการฟังการศึกษาพระธรรม นั้น เป็นการศึกษาเพื่อให้เข้าใจสิ่งที่มีจริงที่กำลังมีในขณะนี้จริง ๆ ซึ่งตัวสภาพธรรมจริง ๆ นั้นมีลักษณะเฉพาะของตน ๆ โดยไม่ต้องใช้ชื่ออะไร ๆ ก็ได้ แต่ที่มีชื่อหรือใช้ชื่อนั้น ก็เพื่อบอกให้รู้ว่า กำลังกล่าวถึงอะไร ก็เพื่อให้เข้าถึงตัวจริงของสภาพธรรมทีกำลังกล่าวถึง นั่นเอง เพราะการฟังพระธรรม จะต้องมีเรื่องที่กำลังฟัง และ ก็จะต้องเป็นผู้เข้าใจเรื่องของสภาพธรรม นั้น ๆ ด้วย สิ่งสำคัญ คือ การฟังแล้ว เข้าใจในสิ่งที่กำลังฟัง ขอเพียงฟังให้เข้าใจจริง ๆ ฟังพระธรรมให้เข้าใจ เป็นปัญญาของตนเอง สะสมความเข้าใจถูกเห็นถูกไปตามลำดับ
พระธรรมคำสอนของของอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า มีค่ามาก มีค่ายิ่งกว่าทรัพย์สมบัติใด ๆ ในโลกทั้งปวง ซึ่งถ้าไม่มีโอกาสได้ฟัง ไม่มีโอกาสได้ศึกษา ย่อมไม่มีทางที่จะเข้าใจเลย บุคคลผู้ที่ฟัง ศึกษาด้วยความละเอียดรอบคอบเท่านั้น ถึงจะเข้าใจและได้รับประโยชน์จากพระธรรมอย่างแท้จริง, สิ่งที่ควรพิจารณาเป็นอย่างยิ่งคือ การฟังพระธรรม เป็นโอกาสที่หายากในชีวิต เป็นการยากมากที่จะได้ฟัง เมื่อมีโอกาสแล้ว ได้พบพระธรรมในแนวทางที่ถูกต้องแล้ว ก็ไม่ควรจะปล่อยโอกาสนั้นให้ผ่านไป ควรตั้งใจฟังด้วยความเคารพ
ขณะที่ฟังพระธรรม ขณะนั้นเป็นกุศล เป็นความดี เป็นกุศลแล้วในขณะที่ฟังพระธรรม ซึ่งก็หมายรวมถึงการพิจารณาไตร่ตรอง การสนทนา การสอบถามจากกัลยาณมิตรผู้ที่มีปัญญา ด้วย ทั้งหมดทั้งปวงนั้น เป็นไปเพื่อความเจริญขึ้นของปัญญาทั้งสิ้น แต่จะเจริญขึ้นมากน้อยแค่ไหนนั้น ย่อมขึ้นอยู่ที่การสะสมมาของแต่ละบุคคล อย่างแท้จริง.
