ปัญญาความเข้าใจถูกเห็นถูกนี้ เป็นสิ่งที่มีค่ายิ่งกว่าทรัพย์สมบัติใดๆ เพราะเหตุว่า จะเอาเงินทองสักเท่าไหร่ ก็ซื้อความรู้ ความเข้าใจไม่ได้ แต่ต้องอาศัยการฟังการศึกษา และการไตร่ตรองของผู้นั้น เพราะฉะนั้น ถ้ามีการได้ฟังได้ศึกษาพระธรรมจนเป็นความเข้าใจ ความเข้าใจก็จะสะสมสืบต่อไป
ก่อนที่ความตายจะมาถึง
พระผู้มีพระภาค ตรัสไว้ว่า “คนเหล่าใด ทั้งเด็ก ทั้งผู้ใหญ่ ทั้งคนพาล ทั้งบัณฑิต ทั้งมั่งมี ทั้งขัดสน คนเหล่านั้น ล้วนมีความตายเป็นเบื้องหน้า ภาชนะดิน ที่ช่างหม้อทำ ทั้งเล็ก ทั้งใหญ่ ทั้งสุก ทั้งดิบ ทุกชนิด มีความแตกเป็นที่สุด ฉันใด ชีวิตของสัตว์ทั้งหลาย ก็ฉันนั้น คือมีความตายเป็นที่สุด”
ความเป็นตาย เป็นสิ่งทีหลีกหนีไม่พ้นสำหรับผู้ที่มีความเกิดเป็นธรรมดา ทุกชีวิตล้วนมีความตายเป็นที่สุด ไม่มีใครแม้แต่คนเดียวที่เกิดมาแล้ว จะไม่ตาย ถ้าศึกษาพระธรรม ก็จะเข้าใจว่าความตาย คือ ขณะที่จุติจิต เกิดขึ้นทำกิจเคลื่อนจากความเป็นบุคคลนี้ สิ้นสุดความเป็นบุคคลนี้ ความผูกพัน ความเยื่อใยที่มีกับบุคคลทั้งหลาย ไม่ว่าจะเป็นมารดาบิดา ญาติสนิทมิตรสหายเป็นต้น ก็เป็นอันจบสิ้น เพียงชั่วขณะจิตเดียว คือ จุติจิตเกิดขึ้นเท่านั้น และไม่สามารถย้อนกลับมาเป็นบุคคลนี้อีกได้เลยตราบใดที่ยังมีกิเลส เมื่อตายแล้วต้องเกิดอย่างแน่นอน อีกไม่นานก็ได้เห็น ได้ยินได้กลิ่น ได้ลิ้มรส ถูกต้องกระทบสัมผัส คิดนึกอีก จิตเป็นกุศล เป็นอกุศลอีก ดำเนินไปอย่างไม่มีสิ้นสุด จนกว่าจะรู้แจ้งอริยสัจจธรรม บรรลุเป็นพระอรหันต์ ปรินิพพานแล้ว ไม่มีการเกิดอีกเลย
เรื่องตายไม่ใช่เรื่องใหญ่ เพราะเป็นจิตขณะเดียวที่เกิดขึ้น เราจะต้องตาย ตายเหมือนกับคนที่ตายไปแล้วนั่นแหละ ซึ่งเป็นความจริงไม่มีใครหลีกพ้นได้ แต่สิ่งที่น่าคิดพิจารณาอยู่เสมอ นั้นก็คือ ช่วงเวลาที่ยังมีชีวิตอยู่นี้ จะดำเนินไปอย่างไร เพราะไม่มีใครรู้ได้ว่าจะตายเมื่อไหร่ ดังนั้นชาตินี้ยังมีกิเลสมาก เต็มไปด้วยอกุศลประการต่าง ๆ ทั้งโลภะ โทสะ โมหะ เป็นต้น อีกทั้งปัญญาก็ยังไม่เจริญ ก็จะต้องเป็นผู้ไม่ประมาท หมั่นศึกษาพระธรรม ฟังพระธรรมอบรมเจริญปัญญา เพื่อเข้าใจสภาพธรรมตามความเป็นจริง และขัดเกลากิเลสในชีวิตประจำวัน ในขณะที่ยังมีโอกาส
เมื่อเป็นผู้ที่ไม่ประมาท เห็นประโยชน์ของการที่จะได้เข้าใจธรรมและทางเดียวที่จะเข้าใจได้จริงๆ คือตราบใดที่ยังมีชีวิตอยู่ แล้วมีโอกาสได้ฟังได้ศึกษาพระธรรม สิ่งที่ประเสริฐที่สุดคือการได้เข้าใจพระธรรม มิฉะนั้นแล้วจะไปได้ยินพระธรรมเมื่อไหร่อีก ก็ไม่สามารถที่จะรู้ได้ ถ้าไปเกิดเป็นสุนัข เป็นแมว แล้วก็ไม่มีโอกาสเลยที่สามารถจะฟังแล้วก็เข้าใจได้ เพราะฉะนั้น ความไม่ประมาทก็คือเป็นโอกาสที่จะได้เข้าใจธรรม ควรที่จะได้ฟังพิจารณาไตร่ตรองเป็นการสะสมความเห็นถูกความเข้าใจถูก ในขณะนี้.
